Во најголема мера, ѕвездите се изградени од наједноставниот елемент, водород, и светат поради термонуклеарната фузија којашто се одвива во нивното јадро. Кога станува збор за ѕвездите и за нивната судбина, сè се сведува на нивната маса. Нашето Сонце е прилично здодевна ѕвезда со помала маса, којашто ќе згасне за околу 5 милјарди години. Sвездите, пак, што имаат 8 пати поголема маса од Сонцето, со текот на времето стануваат доволно топли за да извршат фузија на многу потешки елементи. Кога ќе се потроши нуклеарното гориво во нивното јадро, тие колабираат во супернова, при што се формира неутронска ѕвезда или црна дупка. Неутронските ѕвезди и црните дупки се неверојатно многу збиени од нивните гравитациски сили, па затоа тие се наречени и компактни објекти.

Постои цела една класа експлозии на супернови којашто е резултат на колабирање на масивни ѕвезди кои изгубиле дел или целата надворешна обвивка од водород и хелиум. Поради тоа, тие се наречени ултралишени супернови. Како овие ѕвезди ја губат надворешната обвивка? Тоа може да биде предизвикано од силен ѕвезден ветер или од друга ѕвезда во непосредна близина. Се смета дека повеќето масивни ѕвезди се родени во бинарни системи.

Кога две ѕвезди се наоѓаат многу блиску, материјалот од едната може да прејде кон другата ѕвезда. Кога масивна ѕвезда има компактен објект за придружник, таа може да изгуби толку многу материја што целосно ќе ги тргне нејзините надворешни слоеви, оставајќи ја со голо метално јадро. Ако ова јадро е доволно масивно, ќе колабира во слаба експлозија на супернова и притоа ќе исфрли малку материја. По оваа екплозија остануваат две неутронски ѕвезди кои орбитираат блиску една до друга.

Процесот на настанок на неутронски ѕвезди. Заслуги: Скопско Астрономско Друштво​​​​​​​

Иако е тешко со сигурност да се идентификуваат овие експлозии, ултралишените супернови неодамна наидоа на голем интерес поради тоа што водат до создавање на двојни неутронски ѕвезди во блиска орбита, што подоцна можат да се спојат и притоа да станат извор на гравитациски бранови. Затоа, откривањето и проучувањето на ултралишените супернови е од голем интерес за заедницата на астрофизичарите.

Суперновата iPTF14gqr беше откриена на 14 октомври 2014 година, во спирална галаксија оддалечена речиси милијарда светлосни години од нас. Откритието беше направено од intermediate Palomar Transient Factory (iPTF), кој работеше од 2013 до 2017 година, а д-р Тања Петрушевска беше дел од оваа соработка.

iPTF користеше 1,2-метарски телескоп на опсерваторијата Паломар, кој е целосно роботизиран. Двапати во текот на ноќта тој сликаше дел од небото. Автоматската машинерија на iPTF овозможуваше да се откријат експлозии на небото во рок од 10 минути откако беа направени фотографиите на опсерваторијата. Можните супернови детектирани во Калифорнија, каде што е ноќ, беа испитувани од астрономите во Европа, каде што е ден. На овој начин се овозможи да се детектираат и да се класифицираат суперновите и другите астрофизички феномени во рок од еден ден. Ова е од особена важност, бидејќи почетните фази на експлозијата содржат важни информации за ѕвездата што експлодира и за нејзината околина.

Трите панели ги претставуваат моментите пред, за време и по појавувањето на бледата супернова iPTF14gqr. Заслуги: SDSS/Caltech/Keck​​​​​​​

“За мене, да се биде дел од iPTF значеше пребарување на можни супернови во податоците. Потоа овие можни супернови ги набљудувавме со моќни телескопи низ целиот свет (Хаваи, Канарските Острови итн.). Потоа, мојата улога беше да ги процесирам податоците со цел да ги класифицирам суперновите. Откако суперновите ги откривавме и ја потврдувавме нивната класа преку нивниот спектар, пишувавме астрономски телеграми за да ја известиме заедницата за овие откритија. Имам напишано повеќе од 60 од овие телеграми, додека за времетраењето на iPTF откривме над 2000 супернови”. – изјави д-р Петрушевска.

“Се сеќавам дека беше недела, кога работев на спектроскопските податоци од iPTF14gqr, но тоа не е невообичаено бидејќи суперновите експлодираат и за време на викендите. Првиот спектар на којшто работев го направивме неколку часа по откривањето и веднаш беше јасно дека се работи за интересна и необична експлозија. Затоа, во наредните недели ние постојано ја следевме суперновата, сè додека не исчезна целосно“ – коментира Петрушевска.

Што можеме да очекуваме во иднина?

“iPTF се трансформираше во Zwicky Transient Facility којшто започна неодамна и ќе трае три години. Го користи истиот телескоп, но со многу поголема дигитална камера, така што очекуваме уште поголем број необични откритија. Понатаму, нашата група на Универзитетот во Нова Горица се подготвува за Large Synoptic Survey Telescope (LSST), кој со работа треба да започне во 2021 г., со траење од десет години. LSST ќе биде 8,4-метарски телескоп во Чиле и ќе ја има најголемата дигитална камера што некогаш била направена, значи ќе откриваме и ќе следиме експлозии на небото како никогаш порано”. – додава Петрушевска.

Д-р Тања Петрушевска е член на Скопското Астрономско Друштво и е повремен соработник на ЕМИТЕР

преземено од астрономија.мк