Постепено го склопуваме мозаикот за причините на неделниот блекаут во Македонија. Од МЕПСО беше кажано дека причина бил превисокиот напон на далноводот кон Србија од дури 460 kV, што е за цели 15% повеќе од номиналниот напон од 400 kV.
На веб сајтот на ЕМС (Електромрежа Србије) ја следиме состојбата со напоните на излезната трафостаница Врање кон Македонија, како и текот на реактивната моќност во 5 часот наутро, на 18.5.2025 година (недела) кога кај нас се случи блекаут во поголемиот дел од земјата. На сликата забележуваме дека од Македонија, течела кон Србија голема реактивна моќност Q = -70 MVAr (преку далноводот од ТС Штип), односно Q = - 40 MVAr (преку далноводот од ТС Скопје 5). Оваа ситуација не претставува еднократна аномалија, туку вакви негативни текови од страна на Македонија кон Србија следиме барем 95% од времето.
Ова се случува затоа што во Македонија има огромен некомпензиран капацитивен товар во мрежата, за што сме зборувале претходно. Освен од самите далноводи, ќе треба да се утврди дали причина за овој вид товар претставуваат уште и мрежните филтри на огромните инвертери од фотонапонските централи, потоа од ЛЕД напојувањата, домашните инвертери од клима уредите и т.н. Последните години нивниот број е многу зголемен. Во секој случај, во Србија се влева огромно количество капацитивна реактивна енергија (водечка струја пред напонот), којашто има тенденција да го крева напонот на синхроните генератори, како и на целата мрежа.
Иако напоните на далноводите би требало да се движат во граници од +/- 5% во однос на номиналниот напон од 400 kV, односно од 380 kV до 420 kV, забележуваме дека во Србија напонот е редовно од 420 до 450 kV, што е на сама граница на дозволеното. Бидејќи реактивната енергија тече од Македонија кон Србија, кај нас напонот бил уште повисок, односно дури 460 kV, како што кажа и премиерот. Потоа исклучила релејната заштита.
Освен споменатите Q = -110 MVAr кон Србија, којзнае уште колку MVAr течеле и кон Бугарија, за што зборуваше и бугарскиот министер за енергетика. Засега единствениот начин за корекција на оваа одвишна капацитивна реактивна моќност и за намалување на овие високи напони е со помош на намалување на возбудата на синхроните генератори. Меѓутоа, гледаме дека ниту Македонија, ниту околните земји (Србија и Бугарија) не се во состојба да го сторат тоа. Доказ се превисоките напони во српската мрежа, кои редовно се над 420 kV, а кај нас дури и повеќе.
Автоамтската регулација на напонот (AVR) кај синхроните генератори се обидува да го спушти напонот преку намалување на возбудата во роторот, но истата не смее да се намали на помалку од 30-40% од номиналната вредност, бидејќи генераторот би влегол во нестабилно подрачје. На пример, еден генератор во РЕК Битола, кој испорачува 135 MW активна моќност при сегашната состојба со јагленот, може да компензира најмногу до -53 MVAr (при 200 MW активна моќност дури и помалку од 20 MVAr!), што е премалку за нашата реактивна моќност којашто е далеку над 100 MVAr.
Вишокот капацитивни MVAr се прелева во околните земји, каде нивните генератори се обидуваат да компензираат. Но, бидејќи во сите земји во последно време се јавува истиот проблем со капацитивното оптоварување во мрежата, генераторите не се во состојба да ја извршат корекцијата, што се манифестира како кревање на напонот далеку над 400 kV.
Доколку е точно објаснувањето на МЕПСО дека проблемот се случил поради пренапон, добиваме уште една потврда дека електроенергетскиот систем, не само во Македонија туку и пошироко, не може да се избори со оваа реактивна моќност. Проблемот се влошува ако на мрежа имаме само еден или ниеден голем синхрон генератор во РЕК Битола, па исклучиво зависиме од соседите.
Тука треба да се додаде уште нешто: проблемот не дошол од Србија во Македонија, туку поверојатно обратно, од Македонија во Србија, за што сведочат негативните Q = -110 MVAr примени во Србија. Патем, во 5 часот наутро во неделата имало и излез на реактивна енергија од Србија кон Бугарија, така што Бугарија практично самата ја примила сета наша реактивна енергија, па сепак напонот не бил намален, па морала да исклучи релејната заштита во трафо-станиците.
Инаку, дознавам дека во РЕК Битола го забележале проблемот со реактивната моќност, кој постоел веќе извесно време. Наводно, истиот се појавил откако изгорел мрежниот трансформатор пред 2-3 години. Но, дали можеби е обратно, дека трансформаторот изгорел токму заради големата реактивна моќност? Дали изградбата на некоја од големите фотонапонски централи, поточно нивните моќни инвертери (со мрежните филтри кои содржат големи кондензатори, односно деноноќно претставуваат капацитивен товар) бил критичниот настан што довел до појава на огромна капацитивна реактивна енергија во системот, односно до негова болест, не само кај нас туку и во регионот?
Во МЕПСО можат лесно да го проверат ова, мерејќи го со PMU мерачите фазниот агол на приклучните точки од големите инвертери, односно општо мерејќи го карактерот на оптоварувањето во мрежата и дали истото е доминантно капацитивно. Да не заборавиме дека последните години на мрежата беа приклучени многу драјвери за моќни ЛЕД светилки (се осветлуваат цели градови), како и многу клима уреди, кои со своите мрежни филтри исто така го влошуваат проблемот. Ако кон сето ова се додадат и далноводите и подземните кабли како извор на капацитивност, сликата се заокружува.
Ако ја знаеме болеста, ќе треба да го најдеме и лекот. За жал, традиционалниот начин на корекција со помош на намалување на возбудата кај синхроните генератори повеќе не е доволна. Ќе биде потребно вградување на индуктивни банки (спротивно на капацитивните банки за компензација на индуктивните товари од електромоторите), и инсталирање на синхрони компензатори и нивните електронски еквиваленти, STATCOM-и. Секако би помогнало и подесување на инвертерите во фотонапонските централи за апсорбирање на (капацитивна) реактивна моќност, доколку кај нив постои таква опција. На ова ќе мора да работат сите земји заедно, бидејќи во спотивно проблемот ќе се влошува.